DEMİR EKSİKLİĞİ İÇİN NASIL BESLENMELİYİZ?
Demir Eksikliği (DE) ve sonrasında gelişen Demir Eksikliği Anemisi (DEA), ülkemizi olduğu kadar tüm dünyayı ilgilendiren önemli bir halk sağlığı sorunudur. 1-2
Demir eksikliği aşamasında hemoglobin (Hb) düzeyi normaldir. Demir eksikliği derinleşerek eritrosit yapımını etkilemeye başladığında, Hb düzeyleri yaşa ve cinsiyete göre tanımlanmış normal değerlerin altına düşer ve demir ekskliği anemisi gelişir. 3
Dünya nüfusunun yaklaşık 1/3’de anemi görülmektedir. Bunun da yarısını da demir eksikliği anemisi (DEA) oluşturmaktadır. Demir eksikliği, DEA’nin yaratacağı kötü sonuçlar için en önemli risk faktörüdür. DEA halsizlik, yorgunluk, konsantrasyon güçlüğü veya iş verimliliğinde azalmaya, çocuklarda zihinsel ve motor gelişimde geriliğe yol açar. Bireylerin bilişsel ve fiziksel performansını olumsuz etkiler. Enfeksiyona ve kalp yetersizliğine zemin hazırlayabilir. Şiddetli anemi ise erken doğum, bebekte düşük doğum ağırlığı, anne ve çocuklarda ölüm riskini arttırır. 0-5 yaş çocuklar, doğurganlık çağındaki kadınlar ve gebeler özellikle risk altındadır. Aneminin doğurganlık çağındaki kadınlarda sık görülmesi, bunların çocuklarındaki anemi sıklığını artıran etkenlerden biridir 1,2,4.
Demir eksikliği ve anemisi genellikle demirden fakir beslenme nedeniyle gelişir. DE/DEA gelişmeden, beslenme önlemlerinin alınması ve profilaksi yapılması gereklidir4.
Demir Eksikliğine İyi Gelen Besinler
Sağlık Bakanlığı’nın “Demir Gibi Türkiye” projesi kapsamında ülkemizde uygulanan en yaygın önleyici yöntem demir desteği kullanılmasıdır. Bununla birlikte demirden eksik beslenmenin düzeltilmesi de çok önemlidir. Sağlık Bakanlığı bu kapsamda yaş ve risk gruplarına göre demir dostu beslenme önerileri yayımlamıştır4;
- Yeni Doğan ve Çocukluk Çağında Beslenme Önerileri
- Erişkinlerde Beslenme Önerileri
- Gebe ve Emzirenlerde Beslenme Önerileri
Demir eksikliğini önlemenin en iyi yolu hayatın ilk 6 ayında sadece anne sütü ile beslenmedir. Daha sonra en az 1 yaşına, tercihen 2 yaşına kadar anne sütüne devam edilmelidir. Anne sütünün içeriğindeki demirin en az yarısının emilmesi nedeniyle, anne sütü yaşamın ilk 6 ayında DE/DEA’ni önlemede vazgeçilmez besin kaynağıdır. Anne sütü alamayan çocuklarda demir içeriği yüksek hazır mamalar kullanılabilir. Ekonomik güçsüzlük nedeniyle inek sütü kullanılması gerekirse 2. ayda demir desteğine başlanmalıdır. Çünkü günlük 500-700 ml üzerinde inek sütü demir eksikliğine yol açar. İlk 6 aydan sonra tek başına anne sütü verilmesi de DEA’ne yol açabilmektedir. Bu nedenle, yaşamın ilk 6 ayı sonrasında anne sütüyle beraber demirden zengin ek gıdaların başlanması gerekmektedir. Bu gıdaların başında emilim yüzdesi % 30 civarı olan hem demirinden zengin kırmızı et ve sakatatlar gelir. Maddi durumu iyi olmayan çocuklara kırmızı et dışındaki demirden zengin gıdalar verilebilir. Kırmızı etin bebeğin avucu kadar 2 köfte halinde verilmesi günlük demir gereksinimini karşılayabilir. Pekmez iyi bir demir kaynağıdır. Ancak ev yapımı pekmezler topraktan süzüldüğü için demirini kaybeder. Bu nedenle Tarım Bakanlığı onaylı ve ambalajlı üzüm, keçiboynuzu ve dut pekmezi tüketilmesi önerilir4.
İçeriğinde tanin, fosfat veya fitat bulunan çay, kahve, ekmek ve unlu besinler ile süt ve süt ürünleri demiri bağlayarak emilimi engeller. Ekmek, süt ve süt ürünleri çocuk beslenmesinde vazgeçilmezler arasında yer almaktadır. Bu besinlerin yiyeceklerdeki demirle etkileşimini azaltmak için en iyi yol öğün dışı zamanlarda, tercihen ara öğünlerde tüketilmesidir. Demir alımı az olan çocuklarda demir emilimi artırmak amacıyla öğünle birlikte meyve suyu veya limonata tüketilmesi iyi bir yoldur4.
Erişkinler için demir açısından zengin gıdalar kırmızı et, sakatatlar, balık ve kümes hayvanları, ayrıca baklagiller ve yeşil yapraklı sebzeler gibi hayvansal olmayan gıdalardır. Demir emilimini arttırıcı maddeler meyve/ meyve sularında, patates ve karnabaharda, lahana ve yeşil yapraklı diğer sebzelerde bulunan C vitamini, lahana turşusu, soya sosu gibi bazı fermente olmuş yiyecek ve çeşnilerdir. Demir emilimini azaltanlar ise tahıl kepeğinde bulunan fitatlar, tahıl taneleri, yüksek ekstre edilmiş un, demir bağlayıcı fenolik bileşikler (tanenler)’dir. Çay, kahve, kakao, kekik gibi bazı baharatlar ve özellikle süt ve süt ürünleri demir emilimini azaltmaktadır. Yemekten 1 veya 2 saat sonra çay içilmesi, yemeklerde portakal suyu, lahana, havuç veya karnabahar gibi askorbik asit kaynaklarının tüketilmesi, süt/peynir gibi besinleri öğün aralarında atıştırmalık olarak tüketmek, çay ve süt ürünlerini demirden zengin olmayan öğünlerde tüketmek DE’ yi engelleyerek yeterli kalsiyum alımını sağlar4.
Gebe ve emziren anneler ise et, balık, kümes hayvanları ve baklagiller içeren sağlıklı ve dengeli beslenme programını takip etmelidir4.
Sağlık Bakanlığı demirden zengin besin ve önerilerini aşağıdaki tabloda özetlemiştir.
KAYNAKÇA
- Çipil H., Demircioglu S. (2016). Demir Eksikliği Anemisi. Turkiye Klinikleri J Fam Med-Special Topics. 7. 34-37.
- Kassebaum NJ. Et al. A systematic analysis of global anemia burden from 1990 to 2010. Blood. 2014 Jan 30;123(5):615-24.
- WHO. Benoist B.et al., Worldwide prevalence of anaemia 1993-2005 Global Database on Anaemia;
- T.C. Sağlık Bakanlığı, Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Demir Eksikliği ve Demir Eksikliği Anemisi Klinik Protokolü (Versiyon 1.0), Ankara, 2020. Erişim tarihi ve yeri: 31.08.2023, https://dosyamerkez.saglik.gov.tr/Eklenti/38082,dedeakp20200720pdf.pdf?0